1990 yılında belirli aralıklarla Kırgızistan'a gidip gelirken T. Kasımbekov'un romanlarını Kırgız Türkçesinden Türkiye Türkçesine aktarmaya başlamıştım. Bu arada olabildiğince daha çok Türkçe kökenli sözle aktarmak için çabalayıp duruyordum.
Kimi sözlerin Türkçe kökenli karşılıklarını bulmak olanaksız gibiydi. Ancak, dilbilgisi kurallarıyla Eski, çağdaş Türk lehçelerini, Türkiye Yöre ağızlarını belleğinizde karşılaştırınca bütün alıntı sözlere bir biçimde karşılık bulunuyor.
Bir gece "KAN ORDO(KANLI SARAY)" romanı üzerinde çalışırken Arapça: "Rakip" ile "Rekabet" sözlerine de uygun bir karşılık bulmak istedim. Kısa bir bellek yoklaması sonucu Türkçe verileri birer birer bir araya getirdim. Evet, Arapça "Rakip" sözünün en uygun karşılığı "yarıştaş" olabilirdi?
Dolayısıyla "Rekabet" sözünün karşılığı da: "İçinlik", "aygıt", "yer - konut", "topluluk", "durum", "iş dalı, iş kolu(meslek) adları" ekiyle "Yarıştaşlık"!
Ertesi gün evinde kaldığım Kırgız Profesör Alimcan Zakirov'a sordum:
---"Yarıştaş" sözünün anlamı nedir?
Kısa bir duralamadan sonra:
---"Rakip" mi?-karşılığını aldım.
Sözcük ilk sınavı başarıyla kazanmıştı!
Sonra sözcüğü aktarma, roman, öykü, dil yazısı gibi ayrı çalışmalarımda kullandım.
Türkçeyi geliştirmenin en uygun yöntemlerinden biri: Türkçe kök, gövde ile Türkçe ekleri kullanarak kavramları karşılamaktır. Bu yöntemle söz türetirken yapılacak seçim: 1. Türetilecek sözcükte kullanılan kökün "yerine göre gövdenin" çağdaş Türk topluluklarında yaygın olması, kolayca sezilebilir olması. 2. Söz türetme ekinin çağdaş Türk lehçelerinde kullanılan bir ek olması gerekir.
"YARIŞTAŞ" SÖZCÜĞÜNÜN GÖVDESİ: YARIŞ:
ART DÖNEMLİ OLARAK: "Yarış" ile "Yarışmak" Karahanlı dönemi "DİVÂNÜ LÜGAT'İT-TÜRK"te yer almış. Daha sonraki kaynaklarda da kullanılmış. Bu dönemden önceki belgelerde yer almaması kullanılmadığını göstermiyor. Bir biçimde yazıya geçirilmemiş de olabilir.
EŞ DÖNEMLİ OLARAK:
OĞUZ - TÜRKMEN LEHÇE ÖBEĞİ:
Türkiye Türkçesi: Yarış; Gagavuz Türkçesi: Yarışmak = Yarış; Yarışmaa = Yarışmak, müsabakaya girmek; Azerbaycan Türkçesi: Yarış; Türkmen Türkçesi: Ya:rış = Yarış, müsabaka.;
KUMAN - KIPÇAK LEHÇE ÖBEĞİ:
Başkurt Türkçesi: Yarış; Uzışıv.; Kazan Tatar Türkçesi: Yarış. Uzış; Kazak: Jarıs; Kırgız: Carıs;
KARLUK - UYGUR LEHÇE ÖBEĞİ:
Özbek Türkçesi: Musåbäqa = Yarış.; Uygur Türkçesi: Musabiqä = Yarış.
"YARIŞTAŞ" SÖZCÜĞÜNÜN EKİ: +TAŞ / +TEŞ / +DAŞ / +DEŞ:
Bu ek, Türkçenin ilk dönemleriyle birlikte Çağdaş Türk lehçelerinin de tümüne yakın bir bölümünde yukarıda verilen dört yansıma biçiminde kullanılmaktadır.
İşleyişi: "Birliktelik. Ortak nitelik. Ortak özellik" gibi anlamları karşılar.
YARIŞTAŞLIK = REKABET:
YARIŞTAŞ SÖZCÜKLERİNE EKLENEN "+LIK" EKİ:
+LIK / +LİK /+LUK /+LÜK
Bu ekin Türkçedeki işleyişleri: 1. İçinlik eki, 2. Aygıt eki, 3. Yer - konut eki, 4. Topluluk eki, 5. Durum eki, 6. İş dalı, iş kolu(meslek) eki adları biçimindedir.
"Yarıştaş" sözündeki "+taş" "iş dalı(meslek)", "Yarıştaşlık" sözündeki "+lık" eki ise "durum" işleyişindedir.
Arapça "Rakip (
