Jimi deyince..

Jimi Hendrix, yaltırık çor yongarın söz dağarcığını gelmiş geçmiş sayangı birinden daha çok genişletmiştir. Bu onun bir küğcü olarak diğerlerine göre ne denli araştırmacı olduğunun kanıtıydı. Jimi, sık sık yenilikçi yükseltme deneyleriyle tinsel nitelikte bangı/dönüt (feedback) ve yüksek kirlenim(distortion) çıkardığı çalgısından her çeşit umulmadık sese gönül katmada ustaydı. Onun sert gürültü kasırgası ve büyüleyici göstermenliğiyle yongarını alazlandırması, sırtında ve dişiyle çalışı aynı oğurda o güne dek görülmemiş olan yaltırık yongardaki dokunuş duyarlılığını gözler önüne sermiş olmuştu.Jimi yıryazarı , yırcı ve buñ ve çor tarzlarının gam ustası olmuş, ancak sahnede yaptığı gösteriler bunu biraz gölgelemiştir; gene de yongarının alazı sonra gelen ellerde yaşamaktadır.Genç yaşta yitirdiğimiz bu törütmeni küğde açtığı çığır için saygıyla anmaktayız...

Dipçe: küğ-müzik, alaz-alev, yaltırık-elektrik, buñ-blues, çor-rock, yırcı-şarkıcı, törütmen-sanatçı

Yersudaki Yongar Türleri

Değerli Hocamız Prof. Dr. Süreyya Ülker'in Us yürütümleriyle özleştirmeler:

Gitarın öz Almanca karşılığı olan Zupfgeige'nin çevirisi olan çekmekeman sözünün yapısında bulunan Farsça keman sözünün yerine halk dilimizde keman anlamında kullanılan yansıma gıygı sözünün konmasıyla oluşacak çekmegıygı sözü hem geniş hem de dar anlamındaki karşılığının eşanlamlısı olarak sunulabilir.Dar anlamdaki gitarın yersuya Akdeniz Tekne'sinden yayıldığı göz önüne alınarak oluşturulacak akdeniz yongarı sözü bu çalgının eşanlamlısı olarak sürülebilir.

Gitarın Latince adı olan olan cithara sözü İngilizcede bu çalgının düncel biçimlerini tanımlar .gitarın iki düncel ismi vardır. Bunlardan biri antik gitar, öbürü orta çağı gitarıdır. antik gitara Fransızcada cithare, İngilizcede antiuque guitar, cithara, cithare adları verilir.Orta çağı gitarınaysa İngilizcede citharanın yanısıra medieval guitar denir.Yongar sözü, cithara' nın çevirisi olarak bu kavramlarında karşılığıdır.Antik gitar anlamındaki yongarın eş anlamlısı eski çağ yongarı , ortaçağ gitarı anlamındaki yongarın eşanlamlısıyla orta çağ yongarıdır.

Çeşitli ülkelerdeki yongarın çeşitli biçimlerinin başlıcaları: Balalayka, banço, bugarija, chittarino, cither, cittern, gittern, sundardır.

Balalayka, karnı üçgen biçiminde olan Rus yongarıdır. Adı üçgenyongar biçiminde özleştirilebilir.

Banço Amerikan siyahlarının çaldıkları değirmi karınlı yongardır.Sözcük, sözlüklerimize banco, bancu, banjo biçimlerinde de girmiştir.İngilizce özgün adı banjodur.Bir Afrika dili olan Kimbundu dilindeki mbanza sözünden bozmadır.Adı değirmi yongar biçiminde özleştirilebilir.

Burgaija, eskiden tanburika orkestralarında düzün çalgısı olarak kullanılıp, bugün yerini akordeona bırakmış olan bir Hırvat ulusal çalgısıdır.Adı Hırvatça halk ozanı anlamına gelen bugarin sözünden bozmadır.Bugarin sözü Latince Bulgar anlamına gelen bugaricustan bozmadır.Bulgarlar Ortodoks olduğunda bulgar sözü orta çağda batıda sapık , değersiz kişi , herif anlamlarında kullanılır olmuş.Sözcük orta Fransızca bougre üzerinden ingilizceye de bugger biçiminde girmiş.Çalgının adı ozan yongarı biçiminde özleştirilebilir.

Chitarrino küçük bir İtalyan gitarı olup adı yongarcık biçiminde özleştirilebilir.

Cittern, daha çok Almanların kulandıkları bir yongarın İngilizce adlarında biridir.İngilizce cithern, cithern adlarıyla da anılır.Almanca adları Lutherzither ile orman yongarı anlamına gelen Waldzither,Latince adı cithara germanica et italicadır.Orman yongarı sözü doğal karşığıdır.Cittern'in İngilizce eşanlamalarından biri olan cither sözü ayrıca yatırılarak çalınan bir yongarında adıdır.Adı yatık orman yongarı biçiminde özleştirilebilir.

Gittern, bir çeşit orta çağ yongarının İngilizce adıdır. Adı, yongarca biçiminde özleştirilebilir.

Sundar, evliya çelebinin sözettiği 10 telli bir kürt çalgısıdır.Gazimihal, üçtelliye Kuzey Hint'te sundari dendiğini belirmektedir.Çelebi'nin sözünü ettiği çalgının 10 telli olması bu bilgiyle çelişmektedirç Webster'de sundari sözünün Bengal ormanlarında yetişen bir ağacın Santrikçe adı olduğu belirtilmiştir.

Genel Ağda sundari adlı bir hint çalgısı bulunamamıştır.Santur ya da suntur denen yatuğanın Farsça adı olan senturdan bozma olabileceği düşünülüyor.Yapıca 8 telli orman yongarına uyan bu çalgıya bir dönemler Doğu Anadolu'da çalınmış olması ve Hint çıkaklı olma olasılığından dolayı doğu yongarı denebileceğini düşünülebilir.

Sözcük Olarak Yongar Açılımı

Eski Türkçe yo- köküne dayanmaktadır.


Yo+n+mak(halk ağzı) [; yontmak, traş etmek, rende ve keserle kırmak, kalemle ve tarakla alıp silip temizlemek]

Yo+n+ga [ kesilen yontulan ya da rendelenen birşeyden elde edilen]

Yo +n+ga+l (halk ağızı) [ yontmaya elverişli ağaç]

Yo+n+ga+r [ üç telli bağlama] Cithara turcica (Türk gitarı)


Kaynak

1 Prof . Dr. Tuncer Gülensoy TDK Kökenbilgisi sözlüğü
2 Ögel B. Türk kültür tarihine giriş kültür bak. Ankara 2000

Türk Tımbırası Olarak Yongar

Bu sözcük Türk gitarı anlamında Vullers'çe cithara turcica olarak nitelendirilmiştir (1).Gazimihal bu sözün çöğürden bozma olduğu kanısındadır (2).Divan'da yongamak gammazlamak anlamındadır(3).Ancak bu eylem derleme ve tarama sözlüklerinde geçmemektedir(4, 5).Karaçay diyeleğimizde cönger arkadaş anlamındadır (6). Eskişehir'de ise bu söz neşeli anlamındadır(4).İstanbul ile Çankırı'da cöngürdemek söylenerek ağlamak anlamında kullanılmaktadır (4).

Yongar sözü yoğar biçiminde bizden Çingeneceye tımbıra anlamında geçmiştir (2, 7).Bu söz Çingeneceden rumcaya gioghari biçiminde geçmiştir(2, 7).Bu veriler ışığında Türkçe yongar sözünün gitar kavramının bütün anlamlarını karşılayabilir olarak gözükmektedir.Bu durumda yongar sözü dar anlamda cithara turcica'nın karşılığı olmayı sürdürecektir.Cithara turcica'nın çevirisi olarak Türk yongarı sözü yongar kavramının dar anlamının eş anlamlısı olarak sunulmaktadır.

Kaynaklar :

0. Türk Dili Dergisi cilt 22 sayı 127 2008 Prof. Dr. Süreyya Ülker
1. Ögel B. Türk kültür tarihine giriş kültür bak. Ankara 2000
2. GazimihalMr. Ülkelerde kopuz ve tezeneli çalgılarımız Kültür Bak. Ankara 1975
3.Divanü lügat- it Türk dizini
4. Türkiye'de halk ağızlarından derleme sözlğü TDK. Ankara 1972
5.XIII yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla tarama sözlüğüTDK Ankara 1963- 77
6.Tavkul Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü TDK Ankara 2000
7.Ülker S. Tımbırdayan tellerin dili. Türk Dili Dergisi 2008 ;21 (126) 18-21

Yongar - Gövdebilimi

Gitar mı, Kitara mı?

Bildiğiniz gibi gitar genel anlamdan bakarsak uddan büyük çekme sazların genel adıdır. Gitar sözcüğünü de say yerden sözcük almayı alışkanlık hâline getiren bizler için Fransızcadan guitare olarak dilimize sokmuşuz diyebiliriz.Diğer yandan İspanyollar guitarra demiş, onlar da bunu Arapça Kitara'dan almakta; aslına bakarsınız Araplar da bu sözcüğü Yunanca Kithara'dan bozmuşlar. Neyse, Yunanca kithara hint -Avrupa dilinde çalgı teli ya da tel anlamına gelen Farsça tar sözüne dayandığı sanılmaktadır.Sözcük Almancada Gitarre , İngilizcede guitar (yeah :-), İtalyancada chitarra, Latincede cithara biçiminde kullanılmaktadır. Almancada ayrıca çekmekeman anlamına gelen zupfgeige adıyla da anılır, çok karışık bir sözcük değil mi? Gene Almanca'da yatuğan anlamına gelen Zither'i de gitarın geniş anlamını karşılamak için kullanmışlar. Bu sözcük sonek olarak Almancada kullanılmış. Biz İstanbul ileri gelenleri de sözcüğü kitara olarak Osmanlıcaya yerleştirmişizdir.Şimdi ise gitar diyoruz.

Kaynaklar:

1. Türkçe Sözlük TDK 10. bası 2005
2. Webster third new international dictionary of the english language unabridged. Könemannn
Cologne, 1993
3. Redhause Türkçe-Osmanlıca-İngilizce sözcük17. bası Sev İstanbul 1999